زانوی ضربدری (Knock knees) Genu Valgum
زانو ایکس یا همان زانوی ضربدری، یک وضعیت غیرطبیعی برای پاها است که در آن زانوها به یکدیگر نزدیک می‌شوند و قوزک‌های داخلی از همدیگر فاصله می‌گیرند و بیمار قادر نیست به‌طور هم‌زمان زانوها و مچ پاهای خود را در کنار هم قرار دهد. به‌طور معمول، زانوی بچه‌ها در حالت پرانتزی است؛ اما با رشد بچه‌ها و به‌تدریج، یک تغییر شکل طبیعی از پرانتزی به ضربدری به وجود می‌آید. این تغییر شکل‌ها برخلاف تغییراتی که در سطح افقی و سطح سهمی رخ می‌دهند، در سطح فرونتال دیده می‌شود.
زانوی ضربدری تکاملی
میزان خفیف تا متوسطی از زانوی ضربدری در کودکان ۶-۲ ساله به صورت طبیعی دیده می‌شود. وقتی زانوی ضربدری محسوس شد، کودک به‌طور ناشیانه راه می‌رود و زانوهایش با هم برخورد می‌کنند؛ طوری که ممکن است برای جلوگیری از برخورد، پاهایش را جدا از هم بگذارد؛ یا ممکن است در هنگام راه رفتن، یک پایش را اطراف پای دیگر تاب دهد تا از برخورد زانوهایش با هم جلوگیری نماید.
پاها معمولاً به خارج می‌چرخد و کودک زود خسته می‌شود. اگر وتر آشیل کوتاه شده باشد، او با پای چرخیده به خارج راه می‌رود. درد پشت ساق و قسمت جلو ران در این افراد شایع است. در زانوی ضربدری شدید، استخوان کشکک ممکن است به سمت خارج نیمه دررفتگی پیدا کند. در این تغییر شکل، تحمل وزن به صورت غیرطبیعی انجام می‌شود و رباط‌های جانبی داخلی زانو تحت کشش قرار می‌گیرند.
در ۹۵ درصد از کودکان ۶-۲ ساله، این تغییر شکل به خودی خود اصلاح می‌شود. بخصوص در مواردی که کودک در هنگام راه رفتن انگشتانش را به داخل نیز می‌چرخاند. در زانوی ضربدری شدید، راه رفتن فرد به شکل زشت و بی‌مهارت همراه با ساییده شدن زانوها به هم است. گاهی راه رفتن همراه با کشیدن پاها روی زمین، برای اجتناب از برخورد زانوها به هم نیز دیده می‌شود. برای جابجایی، مرکز ثقل پاها به خارج چرخش می‌کنند.
درجه‌بندی تغییر شکل زانوی ضربدری
برای اندازه‌گیری میزان تغییر شکل، باید زانوها در وضعیتی قرار گیرند که کشکک به سمت بالا و مچ پا در وضعیت خنثی باشد. زانوی ضربدری را به چهار درجه تقسیم می‌کنند که شامل موارد زیر است:
- درجه یک: فاصله بین دو قوزک داخلی از یک اینچ (۵/۲ سانتیمتر) کمتر است.
- درجه دو: فاصله بین دو قوزک داخلی بین یک تا دو اینچ (۵-۵/۲ سانتیمتر) است.
- درجه سه: فاصله بین دو قوزک داخلی بین دو تا سه اینچ (۵/۷-۵ سانتیمتر) است.
- درجه چهار: فاصله بین دو قوزک داخلی بیشتر از سه اینچ (۵/۷ سانتیمتر) است.
علل تغییر شکل زانوی ضربدری
- چاقی یا وزن زیاد کودک
- زود راه افتادن کودک
- بیماری نرمی استخوان (راشیتیسم)
- شکستگی در سطوح مفصلی و یا شکستگی در قسمت بالا و پایین مفصل
- رشد بیش‌ازحد کندیل داخلی نسبت به کندیل خارجی
- زمینه ارثی
- کاهش زاویه بین سر و گردن استخوان ران با تنه آن
- کوتاهی نوار خاصره‌ای درشت نئی
- کوتاهی عضله دو سر رانی
- پارگی رباط جانبی داخلی زانو و کوتاهی رباط جانبی خارجی
- ضعف عضلات نیم غشایی و نیم وتری
عوارض ناشی از تغییر شکل ضربدری
- تغییر محل مرکز ثقل
- کوتاهی قد
- تغییر الگوی راه رفتن
- آرتروز زودرس زانو: فشارهای زیادی که بر سطوح مفصلی وارد می‌شود، زمینه بروز آرتروز را سریع‌تر از زمان معمول فراهم می‌سازد.
- ایجاد تغییر شکل در پا: زانوی ضربدری موجب بروز تغییر شکل‌هایی به صورت ثانویه در پا می‌شود.
- افزایش آسیب‌پذیری مفصل: چون وضعیت بیومکانیکی طبیعی مفصل زانو به هم می‌خورد، زمینه بروز آسیب در این مفصل افزایش می‌یابد.
- درد: در تغییر شکل زانوی ضربدری ممکن است درد در هر دو قسمت داخلی و خارجی زانو بروز کند. درد در قسمت داخلی زانو، به علت کشیدگی بافت نرم و درد در قسمت خارجی زانو، به علت نزدیک شدن استخوان ران به استخوان درشت نی و فشرده شدن این دو استخوان روی یکدیگر میباشد.
- در رفتگی مکرر کشکک: اگر تغییر شکل زانوی ضربدری وجود داشته باشد، احتمال دررفتگی کشکک به سمت خارج افزایش می‌یابد. در رفتگی کشکک در این تغییر شکل، در زنان خیلی شایع است.
توجه
اگر علت تغییر شکل بیماری نرمی استخوان (راشیتیسم) باشد با مراجعه به پزشک و تجویز دارو و همچنین قرار دادن کودک در معرض نور آفتاب (ویتامین D) قابل اصلاح خواهد بود. اگر تغییر شکل شدید باشد و مربوط به عناصر بافت نرم باشد، در رابطه با قابل اصلاح بودن و یا چگونگی اصلاح آن باید به جراح ارتوپد مراجعه شود. از نشستن به صورت قورباغه‌ای خودداری کنید، همچنین هنگام نشستن روی مبل یا صندلی، زانوها را به هم نچسبانید و پاهای فاصله گرفته از هم بنشینید.
حرکات اصلاحی برای زنوی ضربدری
کشش پروانه‌ای نشسته
بر روی زمین نشسته و کف پاهای خود را به هم بچسبانید. سپس با دستان خود پاها را نگه‌داشته و سعی کنید زانوها را به سطح زمین نزدیک کنید.
کشش عضلات ران نشسته
روی یک صندلی نشسته. یکی از پاها را روی دیگری قرار داده (به نحوی که مچ پا روی زانو قرار بگیرد). سپس با فشار آوردن به زانوی پایی که بالا قرار دارد عضلات ران را تحت کشش قرار دهید.
راه رفتن خرچنگی با کش (Band crab walk)
یک کش به دو مچ هردو پای خود انداخته از زانو کم خم شوید و مانند خرچنگ به پهلو گام بردارید و حرکت کنید.
پل باسن تک پا روی زمین
روی زمین بخوابید و پای راست را خم کرده و پای چپ صاف باشد. با انقباض عضله باسن، بدن را به صورتی به سمت بالا هدایت کنید که کل بدن با پای چپ در یک راستا باشد. توجه داشته باشید که در حین انجام حرکت، باسن شما نباید با زمین برخورد کند و در حین بالا رفتن زانو نباید خم شود. در هنگام بالا بردن بدن نفس را خارج کنید و هنگام پایین آمدن نفس بگیرید. همین مراحل را با سمت دیگر بدن هم انجام دهید.
حرکت حلزون برای عضلات خارج ران
یک کش دور بالای زانوهای خود انداخته و به پهلو دراز بکشید و زانوها را ۴۵ درجه به عقب خم کنید. با انقباض عضلات خارجی ران زانوی پای بالایی را از پایینی جدا کرده و به سمت بالا حرکت دهید. چند ثانیه مکث کنید و به وضعیت شروع حرکت برگردید. بعد از اتمام تکرارها با پای دیگر حرکت را انجام دهید.
اسکوات با کش
یک کش به دور ران‌های خود انداخته و حرکت اسکوات را انجام دهید.
چند نکته مهم
- قبل از شروع تمرینات اصلاحی، ابتدا سه الی پنج دقیقه گرم کرده و حرکات کششی پویا انجام دهید تا گردش خون بدن بیشتر شود.
- هرگز تمریناتی را که موجب ایجاد و افزایش درد می‌شوند، انجام ندهید.
- تمرینات را ۵-۴ جلسه در هفته انجام دهید.
- انجام تمرینات به تعداد خیلی کم، تأثیر زیادی ندارد.
- تمرینات را از ساده به مشکل انجام دهید.
- با شکم پر (بعد از غذا) تمرین نکنید. بهتر است تمرینات قبل از غذا و یا در ساعاتی بعد از غذا انجام شوند.
اگر این مطلب براتون مفید بوده، پیشنهاد میکنم مطلب زانوی عقب رفته را نیز مطالعه بفرمایید.
