در سال‌های اخیر، توجه به مکمل‌های طبیعی و گیاهی در حوزه سلامت و تغذیه افزایش چشمگیری یافته است. در میان این مکمل‌ها، مکمل بربرین (Berberine) جایگاه ویژه‌ای دارد و تحقیقات علمی فراوانی پیرامون تأثیرات متنوع و مثبت آن بر بدن انسان صورت گرفته است.
این ترکیب فعال، در گیاهانی همچون خانواده زرشک (Berberis) یافت می‌شود و اثرات مختلفی از جمله خاصیت ضدالتهابی، تنظیم قند خون، کاهش چربی خون، محافظت عصبی و حتی خواص ضد میکروبی دارد. (1)
در این مطلب، به‌صورت جامع‌تر به بررسی علمی مکمل بربرین و نحوه تأثیرگذاری آن بر سلامت می‌پردازیم. همچنین نکاتی را که بهتر است پیش از مصرف این مکمل بدانید، مطرح می‌کنیم.
بربرین چیست و چرا مهم است؟
بربرین یک آلکالوئید ایزوکینولینی است که در ریشه، ساقه و پوست گیاهانی مانند زرشک ایرانی (Berberis integerrima) و زرشک معمولی (Berberis vulgaris) به میزان قابل توجهی یافت می‌شود. در طب سنتی ایران و طب سنتی چین، قرن‌ها از این گیاهان برای درمان مشکلاتی همچون اختلالات گوارشی، عفونت‌ها و التهاب‌های داخلی استفاده می‌کرده‌اند. (1)
رنگ و ویژگی ظاهری مکمل بربرین
بربرین معمولاً به رنگ زرد روشن شناخته می‌شود و اگر در محیط اسیدی قرار گیرد، رنگ آن تشدید می‌گردد. همین ویژگی‌های ظاهری هم باعث شده است که در طب سنتی به راحتی تشخیص داده شود. با آگاهی از این خواص و مکانیسم اثربخشی، میتوان فهمید که چرا مکمل بربرین امروزه به یکی از موضوعات جذاب در حوزه تغذیه و مکمل‌ها تبدیل شده است.
اثرات مکمل بربرین
- تنظیم قند خون و پیشگیری از دیابت نوع 2
یکی از شایع‌ترین کاربردهای مکمل بربرین، کنترل قند خون و کاهش خطر ابتلا به دیابت نوع 2 است. بر اساس مطالعات صورت‌گرفته، این ترکیب میتواند حساسیت به انسولین را در سلول‌های عضلانی و کبدی افزایش داده و ترشح گلوکز اضافی از کبد را محدود کند.(3)
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در برخی بیماران مبتلا به دیابت نوع 2، مکمل بربرین اثری مشابه با داروی متفورمین (از داروهای رایج دیابت) دارد. (4) این بدین معنا نیست که میتوان دارو را به‌طور کامل کنار گذاشت، اما استفاده هم‌زمان با نظر پزشک، میتواند موجب کنترل بهتر قند خون شود.
از آنجا که قند خون بالا میتواند در بلندمدت به اندام‌هایی مانند کلیه، چشم و عروق خونی آسیب برساند، کاهش و کنترل آن از بروز عوارض خطرناک دیابت (از جمله نفروپاتی، رتینوپاتی و بیماری قلبی) پیشگیری می‌کند.
نکته مهم این است که افرادی که داروهای کاهنده قند خون مصرف می‌کنند، باید حتماً قبل از استفاده از مکمل بربرین با پزشک مشورت کنند؛ زیرا ترکیب اثرات داروها و بربرین ممکن است به هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) منجر شود.
- کاهش التهاب و اثر آنتی‌اکسیدانی
التهاب مزمن یکی از عوامل اصلی بسیاری از بیماری‌های متابولیک، قلبی، خودایمنی و حتی برخی سرطان‌ها به شمار می‌رود. پژوهش‌ها حاکی از آن است که بربرین میتواند تولید فاکتورهای التهابی را کاهش دهد. (5)
مکمل بربرین همچنین به واسطه خنثی کردن رادیکال‌های آزاد در بدن، جلوی بروز استرس اکسیداتیو را می‌گیرد. استرس اکسیداتیو زمانی اتفاق می‌افتد که تعادل بین تولید رادیکال‌های آزاد و ظرفیت آنتی‌اکسیدانی سلول به هم بخورد.
این وضعیت سبب آسیب به بافت‌ها و مولکول‌های حیاتی نظیرDNA، پروتئین و چربی‌های سلولی می‌شود. لذا میتوان گفت که مکمل بربرین یک آنتی اکسیدان قوی محسوب می‌شود.
- اثرات ضد سرطانی
نتایج مطالعات گوناگون نشان می‌دهد که مکمل بربرین پتانسیل بسیار خوبی در مهار رشد تومور، القای آپوپتوز، ممانعت از رگ‌زایی تومور، کاهش متاستاز و تقویت سیستم ایمنی دارد. بااین‌حال، این حوزه پژوهشی همچنان در مراحل اولیه قرار دارد و برای تبدیل‌شدن به یک روش درمانی مؤثر و عمومی، نیازمند کارآزمایی‌های بالینی گسترده‌تر است.(6)
یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های پژوهشی بربرین در سرطان‌شناسی، هم‌افزایی (Synergy) بالقوه آن با سایر روش‌های درمانی همچون شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا ایمونوتراپی است. بر اساس برخی مطالعات بربرین میتواند سطح دارو را درون سلول توموری افزایش دهد و روند مقاومت سلولی را کُند سازد که در نتیجه آن کاهش مقاومت دارویی اتفاق می افتد.(7)
علاوه بر این بربرین با خواص آنتی‌اکسیدانی خود، از آسیب ناشی از شیمی‌درمانی بر سلول‌های سالم می‌کاهد. البته این اثر محافظتی هنوز به تحقیقات گسترده‌تری نیاز دارد. (7)
- کنترل چربی خون و حفظ سلامت قلب
بیماری‌های قلبی-عروقی یکی از عوامل اصلی مرگ‌ومیر در سراسر جهان هستند. عواملی مانند کلسترول بالا، تری‌گلیسرید بالا و فشار خون ناسالم در بروز این بیماری‌ها نقش اساسی دارند. شواهد علمی متعدد نشان می‌دهند بربرین میتواند بر پروفایل چربی خون اثر مثبت داشته باشد.
مطالعه‌ای نشان داد که مصرف هم‌زمان بربرین با استاتین‌ها اثر کاهنده قوی‌تری بر LDL و تری‌گلیسرید دارد این بدین معناست که در برخی بیماران، میتوان با دوز کمتر دارو و ترکیب آن با مکمل بربرین، به بهبود چشمگیرتری دست یافت.(8)
علاوه بر این، بربرین می تواند با کاهش التهاب در دیواره رگ‌ها، خطر تشکیل پلاک‌های آترواسکلروتیک را کم کند. این پلاک‌ها در صورت انسداد شدید، عامل اصلی حملات قلبی و سکته‌های مغزی هستند.(9) بی‌شک تأثیر بربرین و همچنین کارایی آن در کنار ترکیبات تغذیه‌ای (نوتراسوتیکال‌ها)، برای بیمارانی که دچار اختلال در پروفایل چربی خون هستند سودمند است.
ازاین‌رو، این موضوع از دیدگاه پیشگیری از بروز بیماری‌های قلبی-عروقی نیز حائز اهمیت محسوب می‌شود؛ چراکه هایپرکلسترولمی یکی از مهم‌ترین عوامل خطر در ابتلا به این بیماری‌ها به‌شمار می‌رود. (10)
- پیشگیری از آلزایمر و بهبود عملکرد شناختی
رابطهٔ بین اختلالات شناختی مانند آلزایمر و استرس اکسیداتیو، التهاب عصبی و اختلال در متابولیسم گلوکز در مغز اثبات شده است. یک مرور جامع در سال 2022 نشان داده است که مکمل بربرین میتواند مکانیزم‌های گوناگونی را برای محافظت از سلول‌های عصبی در برابر آسیب‌های مرتبط با آلزایمر فعال کند (10)
یکی از عوامل اصلی بروز آلزایمر، تشکیل پلاک‌های بتا-آمیلوئید در مغز است. برخی تحقیقات اولیه نشان داده‌اند که بربرین میتواند تجمع این پلاک‌ها را کاهش دهد یا از سرعت پیشرفت آن‌ها کم کند.
- خاصیت ضدمیکروبی و ضدعفونی‌کننده
تاریخچه استفاده از گیاهان حاوی بربرین در درمان‌های سنتی نشان می‌دهد که این ترکیب از دیرباز به‌عنوان ضد عفونی‌کننده و ضد باکتری طبیعی شناخته شده است. تحقیقات مدرن نیز این موضوع را تأیید می‌کنند و نشان می‌دهند مکمل بربرین میتواند طیف گسترده‌ای از میکروب‌ها از جمله باکتری‌های گرم مثبت، گرم منفی و حتی برخی ویروس‌ها و قارچ‌ها را مهار کند. (1)
نکته جالب توجه این است که بربرین در برخی موارد، وقتی همراه آنتی‌بیوتیک مصرف می‌شود، قادر است اثر آن را تقویت کند. این کار از طریق مهار پمپ‌های دفع دارو توسط باکتری‌ها صورت می‌گیرد و کمک می‌کند آنتی‌بیوتیک زمان بیشتری در محیط میکروبی باقی بماند.
- کاهش عفونت‌های گوارشی
استفاده از عصاره زرشک یا مکمل بربرین در مواردی مانند اسهال‌های عفونی (مثلاً اسهال ناشی از باکتری‌های عامل مسمومیت غذایی) یا عفونت‌های خفیف روده‌ای مفید ارزیابی شده است. البته برای موارد حاد عفونت گوارشی، نباید صرفاً به مکمل بربرین اکتفا کرد و لازم است به پزشک مراجعه شود.
تأثیر بربرین بر کاهش وزن و تنظیم متابولیسم
بسیاری از افراد به دنبال راهکارهای طبیعی برای کاهش وزن یا جلوگیری از افزایش وزن هستند. اگرچه مکمل بربرین یک مکمل جادویی چربی‌سوز نیست، اما برخی پژوهش‌ها به تأثیرات مثبت آن بر کاهش وزن بدن اشاره کرده‌اند. یک مقاله مروری در سال 2022 نشان داد مصرف این مکمل بربرین (Berberine supplement) میتواند از طریق راهکارهای زیر برای کاهش وزن مفید باشد: (11)
- افزایش اکسیداسیون چربی: مکمل بربرین میتواند باعث استفاده بیشتر از اسیدهای چرب به‌عنوان سوخت شود. این امر، در کنار داشتن یک رژیم غذایی مناسب و ورزش، به مرور زمان میتواند به کاهش چربی‌های اضافی بدن کمک کند.
- کاهش جذب چربی: گزارش‌هایی مبنی بر این که بربرین ممکن است با مهار برخی آنزیم‌های دستگاه گوارش، میزان جذب چربی از روده را اندکی کاهش دهد، وجود دارد. البته برای تأیید قطعی این موضوع، به تحقیقات بیشتری نیاز است.
- افزایش احساس سیری و کنترل اشتها: برخی افراد گزارش کرده‌اند که مصرف بربرین در کنار وعده‌های غذایی، احساس سیری بیشتری به آن‌ها داده است؛ هرچند این اثر ممکن است فردبه‌فرد متفاوت باشد.
نحوه مصرف و دوز پیشنهادی Berberine supplement
بسته به هدف مصرف، دوز مناسب بربرین میتواند متفاوت باشد. اغلب مطالعات، 500 تا 1500 میلی‌گرم بربرین در روز را پیشنهاد می‌کنند. تقسیم این مقدار به 2 یا 3 دوز (مثلاً 300 تا 500 میلی‌گرم در هر وعده) رایج‌ترین روش مصرف است.
- بهترین زمان مصرف: معمولاً توصیه می‌شود بربرین را قبل از غذا یا همراه با آن مصرف کنید. زیرا میتواند در تنظیم قند خون بعد از مصرف غذا مؤثرتر باشد.
- شروع تدریجی: اگر بار اول است که از مکمل بربرین استفاده می‌کنید، بهتر است با دوزهای پایین‌تر شروع کنید و به‌تدریج دوز مصرفی را افزایش دهید تا عوارض جانبی احتمالی به حداقل برسد.
- دوز مصرفی مکمل بربرین برای کاهش وزن: تحقیقات نشان داده‌اند کاهش وزن با مصرف حداقل 1 گرم در روز و برای بیش از 8 هفته از این مکمل میتواند رخ دهد. البته اکثر این تحقیقات دارای سوگیری می‌باشند و برای تایید این موضوع به پژوهشهای بیشتری نیاز است. (11)
عوارض جانبی و تداخلات دارویی Berberine
با وجود آنکه مکمل بربرین به‌طور کلی ترکیبی ایمن محسوب می‌شود، اما امکان بروز عوارض زیر نیز وجود دارد:
عوارض گوارشی
تهوع، نفخ، اسهال یا دل‌پیچه از جمله عوارضی هستند که بعضی افراد در شروع مصرف گزارش کرده‌اند. معمولاً با تنظیم دوز یا ادامه مصرف، ریسک این مشکلات کاهش می‌یابد.
تداخل با داروهای کاهنده قند خون
همان‌طور که اشاره شد، ترکیب بربرین با داروهایی مانند متفورمین یا انسولین، ریسک افت شدید قند خون را افزایش می‌دهد.
تداخل با داروهای کبدی و ضدانعقاد
از آنجایی که بربرین میتواند بر متابولیسم کبدی اثر بگذارد، اگر داروی خاصی برای مشکلات کبدی یا داروهای ضدانعقاد خون استفاده می‌کنید، حتماً با پزشک خود مشورت نمایید.
بارداری و شیردهی
به دلیل کمبود شواهد کافی درباره ایمن بودن بربرین در این زمان‌ها، توصیه می‌شود از مصرف خودسرانه آن اجتناب گردد.
جمع‌بندی
بربرین ترکیب فعالی‌ست که در گیاهانی مانند زرشک یافت می‌شود. این ماده سال‌هاست در طب سنتی برای مقابله با عفونت‌ها و التهاب‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته و اکنون نیز در تحقیقات مدرن، پتانسیل‌های چشمگیر آن در تنظیم متابولیسم، کنترل قند خون، بهبود چربی خون، کاهش التهاب، تقویت عملکرد شناختی و مهار عوامل بیماری‌زا به تأیید رسیده است.
با وجود فواید قابل توجه این ماده، باید توجه داشت که مصرف مکمل بربرین برای همه مناسب نیست و باید پیش از مصرف، با پزشک خود مشورت کنید. باید یادآوری کرد که مصرف مکمل بربرین به تنهایی کافی نیست. باید در کنار مصرف آن، به اصول مهمی همچون تغذیه سالم، ورزش منظم، خواب کافی و پرهیز از عادات ناسالم پایبند بود.
ما در تیم بدن‌خوبا به شما کمک می‌کنیم تا سبک زندگی سالم خود را ایجاد کنید و در کنار آن از مکمل‌های مورد نیاز نیز استفاده کنید.
منابع
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6111450/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27887947/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9709280/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3478874/
- https://clinicaltrials.gov/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31663444/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18789680/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30466986/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33186794/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8874997/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32690176/
